Her şeyin bir yaratıcısı yani tanrı var mı gibi temel bir soru insanlığın var olduğu günden beri soruluyor. Pek çok kişinin böyle bir soruya yanıtı kısaca evet ya da hayır olur ama bir de bu soruya bilemeyiz yanıtı verenler vardır. Agnostisizm felsefi görüşüne göre insanlar olarak biz ne bir tanrının varlığını ne de bir tanrının yokluğunu bilimsel olarak kanıtlayamayız, bu nedenle tanrı kavramı bilinmezliktir.
Pek çok kişi agnostisizmi bir din ya da bir inanç sistemi olarak düşünüyor ancak agnostisizm aslında yalnızca felsefi bir görüştür. Milattan önce kuşkucu filozoflarla başlasa da temel tanımı ancak 19. yüzyılda yapılmıştır. Elbette yıllar içerisinde pek çok farklı düşünce ile zenginleşmiş ve alt düşünceleri oluşmuştur. En iyisi gelin agnostisizm nedir, neyi savunur gibi merak edilen sorulara biraz yakından bakalım.
Hiç bilmeyenler için kısaca açıklayalım; Agnostisizm nedir?
Türkçede bilinemezcilik olarak da adlandırılan agnostisizm; bir tanrının, tanrıların ya da bu tür tanrısal varlıkların varlığının ya da yokluğunun insanlar tarafından bilimsel olarak kanıtlanamayacağını savunan felsefi bir görüştür. Yani agnostisizme göre tanrı vardır ya da tanrı yoktur diyemeyiz çünkü bunu kanıtlayamayız ve bu nedenle de asla kesin olarak bilemeyiz.
Aslında agnostisizmi farklı şekilde tanımlayan üç temel cümle vardır:
- Agnostisizm; tanrının ya da doğaüstü varlıkların bilimsel olarak kanıtlanamayacağını ve gözlemlenebilen bir yapı olmadıkları için asla bilinemeyeceğini savunan felsefi görüştür.
- Agnostisizm; İnsan aklının tanrının varlığı ya da yokluğu hakkında yeterince akılcı gerekçeler bulamayacağını savunan felsefi görüştür.
- Agnostisizm; maddenin ötesinin ve ilk varoluşsal nedenin asla bilinemeyeceğini ve bu nedenle de üzerine düşünmenin gereksiz olduğunu savunan felsefi görüştür.
Tamam anladık ama tam olarak agnostisizm neyi savunur?
Agnostisizm hakkında daha pek çok farklı tanım var ancak hepsinin ortak noktasını tek bir kelime ile özetleyebiliriz: bilemeyiz. Yani agnostisizm diyor ki; tanrının varlığını bilimsel olarak kanıtlayamayız, tanrının yokluğunu da bilimsel olarak kanıtlayamayız, gözlemleyemeyiz de, öyleyse tanrı kavramı tam anlamıyla bir bilinmezdir.
Daha radikal agnostikler tanrının kesin bir bilinmez olduğunu kabul ettikleri için bunun üzerine düşünmenin de gereksiz olduğunu savunurlar. Binlerce yıl düşünsek de, üzerine kafa yorsak da asla tanrının varlığını ya da yokluğunu kanıtlayamayacağımız için bununla uğraşmaya gerek yoktur.
Agnostisizm yıllar içerisinde pek çok farklı düşünce ile zenginleşmiş ve bu temel düşünceden pek çok farklı alt görüş ortaya çıkmıştır. Bu nedenle aslında tüm agnostikler aynı şeyi savunuyor diyemeyiz ama en temel haliyle bilinmezlik düşüncesi tüm alt görüşlerde ortak kabul edilir.
Agnostisizm ile ateizm aynı şey değildir:
Agnostisizm felsefi görüşü ile ateizm felsefi görüşü sık sık birbirine karıştırılır ancak aralarında çok temel bir fark vardır. Ateizm kesin bir şekilde tanrının var olmadığını ve hatta var olamayacağını savunur. Yani ateizm kesin bir şekilde tanrıyı reddeder. Agnostisizm ise tanrı yoktur demez ama var da demez.
Tabii inançlı bir insanın gözünden baktığımız zaman tanrı vardır diyemiyorsanız siz inançsızsınızdır ve bu nedenle de teoride bir ateistsinizdir. Zaten bazı araştırmalar agnostisizmi de ateizm ile birlikte dinsiz felsefeler olarak değerlendirir. Bazı araştırmalarda ise agnostisizm tarafsız olarak kabul edilir.
Agnostisizm din mi diye sorarsanız o da değil:
Dini inançların temelinde bir tanrıya, tanrılara ya da tanrısal varlıklara inanmak vardır. Ancak agnostisizm tanrı vardır demez ve bu nedenle de bir din değildir. Agnostisizm aslında yıllar içinde pek çok farklı düşünce ile de zenginleşerek alt görüşlere ayrılmış temel bir felsefi görüştür. Agnostisizm ne bir din ne de bir inanç sistemidir, yalnızca bir düşüncedir.
Peki agnostisizm türleri neler?
- Agnostik teizm
- Agnostik ateizm
- Zayıf agnostisizm
Agnostik teizm:
Bir agnostik tanrı vardır ya da yoktur diyemez ama bir agnostik teist, tanrının var olma ihtimalinin daha yüksek olduğunu savunur. Bir deist, tanrının var olduğunu ve varlığın anlaşılabileceğini söylerken bir agnostik teist, tanrının var olduğunu ama anlamanın ya da varlığını kanıtlamanın imkansız olduğunu söyler. Özetle agnostik teizme göre tanrı vardır ama kanıtlayamayız.
Agnostik ateizm:
Agnostik ateist de kesin olarak tanrı yoktur ya da vardır demez ama tanrının var olmadığı ihtimalinin çok daha yüksek olduğunu savunur. Agnostik ateizme göre tanrı yoktur ama bunu kanıtlamanın da hiçbir yolu yoktur.
Zayıf agnostisizm:
Zayıf agnostisizm için aslında umutlu agnostisizm demek de mümkün. Bir zayıf agnostik de tanrı yoktur ya da tanrı vardır demez ama bunun tamamıyla bilinmez olduğunu da söylemez. Yani bir zayıf agnostiğe tanrının varlığına ya da yokluğuna dair bir kanıt gösterirseniz susar kalır, olabilir abi der.
Agnostisizm nasıl ortaya çıktı? Kısaca tarihçesine bakalım:
- Thomas Henry Huxley
Eski Yunancadaki olumsuzluk eki an ile bilen anlamına gelen gnōstikós kelimelerinin birleştirilmesiyle oluşturulmuş olan agnostik kelimesi en kaba tanımıyla bilgisi olmayan anlamına gelmektedir. Türkçemize ise Fransızca agnostique kelimesinden geçmiştir.
Kavram olarak olmasa bile düşünce olarak agnostisizmin ortaya çıkışı milattan önce 5. yüzyıla kadar uzanıyor. Bu dönemde yaşamış Protagoras gibi kuşkucu filozoflar, kavram olarak açıklamasalar bile düşünce olarak agnostiktirler. Aynı dönemde yaşamış Hint filozof Sanjaya Belatthaputta da tanrıların varlığı hakkında agnostik metinler kaleme almıştır.
Agnostisizmi ismiyle tam bir kavram olarak tanımlayan kişi ise İngiliz doğa bilimci Thomas Henry Huxley olmuştur. Huxley, 1869 yılında katıldığı Metafizik Cemiyeti toplantısında bir konuşma yapmış ve tüm mistik bilgileri reddetmiştir. Aynı konuşmada düşüncesini agnostisizm, kendisini ise agnostik olarak tanımlamıştır. Kendisi aynı zamanda evrim kuramının en sıkı savunucularından bir tanesidir.
Tanrının varlığını ya da yokluğunu bilimsel olarak kanıtlayamayacağımızı söyleyen agnostisizm nedir, neyi savunur gibi merak edilen soruları yanıtlayarak kısaca tarihsel sürecinden ve düşünsel altyapısından bahsettik.
